فارغ التحصیلان کدام دانشگاه ها بیشتر بیکارند؟ خبرنگاران - مجله سینمایی گوگوریو

به گزارش گروه اقتصادی خبرنگاران، سیاست ها و برنامه های جمعیتی در ایران بیشتر بر پویایی رشد و حجم جمعیت متمرکز بوده و کمتر به ساختارهای سنی جمعیت، تغییرات و پیامدهای آن توجه داشته است. این درحالی است که کاهش سریع باروری در دو دهه اخیر منجر به تغییرات بنیادی در ساختار سنی جمعیت شده است. در بستر این تغییرات، فازی از تحولات جمعیتی در ایران آغاز شده است که پنجره جمعیتی نامیده می شود. پنجره جمعیتی شرایطی موقت در ساختار جمعیتی ایران است که در سال1385 بازشده و برای حدود چهاردهه طول می کشد. به عبارتی، طی 15سال اخیر بیش از دوسوم جمعیت کشور در سن کار و فعالیت یعنی سنین 15 تا 64 سال قرار گرفته اند. در این دوران، نسبت جمعیت در سنین فعالیت به حداکثر خود می رسد و نسبت های وابستگی سنی کاهش می یابد و درنتیجه فرصت طلایی و منحصربه فردی فراروی توسعه اقتصادی فراهم می شود. البته این شرایط به صورت اتوماتیک و خودبه خود عمل نمی کند و بهره برداری از آن نیازمند بسترهای اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی مناسب است، این موضوع در آمارهای رسمی کشور نیز قابل مشاهده است؛ به طوری که درحالی نرخ بیکاری کل نیروی کار ایران در زمستان سال جاری حدود 9.7درصد بوده که این میزان برای جوانان 15 تا 24ساله کشور نزدیک به 24درصد و برای فارغ التحصیلان دانشگاهی حدود 39درصد بوده است. مقایسه نرخ بیکاری جوانان و همچنین فارغ التحصیلان دانشگاهی با آمارهای جهانی نشان می دهد نرخ بیکاری در کشورمان دوبرابر میانگین جهانی است. در ادامه به تفصیل بیشتر به موضوع بیکاری در رشته های دانشگاهی، مقاطع تحصیلی و پراکنش جغرافیایی بیکاران دانشگاهی در کشور پرداخته شده است. نتایج گزارش حاضر، هشدار جدی برای سیاستگذاران است، چراکه در برخی رشته ها و مقاطع تحصیلی و استان ها بیش از 60درصد از فارغ التحصیلان دانشگاهی بیکار هستند.

در کنار ریل گذاری سیاستگذار در اقتصاد کلان برای کاهش نرخ بیکاری کشور، به نظر می رسد در آموزش عالی کشور نیز: 1-توجه بیشتر به رصد و پایش شرایط دانشجویان و فارغ التحصیلان از نظر مهارت آموزی و اشتغال، 2-حمایت از نهادسازی و ارائه خدمات مهارت آموزی و شغلی به دانشجویان و فارغ التحصیلان، 3-ایجاد تغییرات بنیادین در سرفصل دروس آموزشی، 4-بازنگری دستورالعمل های پژوهشی حمایت از دانشجویان تحصیلات تکمیلی و 5-ارائه آموزش های باکیفیت تر در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی باید مدنظر سیاستگذار قرار گیرد.

بحران کاهش نرخ بیکاری!

براساس گزارش مرکز آمار ایران، در سرانجام زمستان سال 99 نرخ بیکاری در کشور به 9.7 درصد رسیده که نسبت به زمستان سال 98 کاهش نزدیک به یک درصدی را نشان می دهد. همچنین تعداد بیکاران کشور نیز در زمستان سال 99 به 2 میلیون و 478 هزار نفر رسیده که نزدیک به 311 هزار نفر کمتر از تعداد بیکاران زمستان 98 است.

در نگاه اول همه چیز عالی به نظر می رسد، چراکه نرخ بیکاری زمستان سال 99 کمترین مقدار نرخ بیکاری ایران در چنددهه اخیر است، اما نگاهی به دیگر شاخص های اشتغال و بیکاری نشان می دهد نه تنها نباید از کاهش نرخ بیکاری زمستان سال 99 شادمان شد، بلکه باید نگران این شرایط نیز باشیم. موضوع از این قرار است که کاهش نرخ بیکاری کشور درحالی رخ داده که اولا تعداد شاغلان کشور در زمستان سال 99 حدود 23 میلیون و 135 هزار نفر بوده که این تعداد نسبت به زمستان سال 98 بیش از 300 هزار نفر کاهش نشان می دهد.

مورد دوم اینکه، یکی دیگر از دلایل اصلی کاهش نرخ بیکاری، کاهش نرخ مشارکت اقتصادی است؛ به طوری که در زمستان سال جاری تعداد جمعیت فعال (بیکار و شاغل) کشور درحالی با کاهش 611 هزار نفری از 26 میلیون و 223 هزار نفر به 25 میلیون و 612 هزار نفر رسیده که در همین مدت، جمعیت غیرفعال کشور (نه شاغل و نه در جست وجوی کار) از 35 میلیون و 692 نفر در زمستان 98 با افزایش یک میلیون و 308 هزار نفری به بیش از 37 میلیون نفر در زمستان 99 رسیده است.

مجموع دو مولفه تعداد شاغلان و کاهش جمعیت فعال حکایت از این موضوع دارد که کاهش نرخ بیکاری در کشور نه به واسطه برنامه ریزی دولت، بلکه درنتیجه پیامدهای شیوع ویروس کرونا و سایر مخاطرات اقتصاد کلان رخ داده است. برای فهم بیشتر ناخوشایند بودن کاهش نرخ بیکاری در کشور کافی است یک مقایسه آماری بین نرخ بیکاری در قبل و بعد از شیوع ویروس کرونا در ایران یا کشورهای دیگر داشته باشیم. بررسی ها نشان می دهد با شیوع کرونا درحالی نرخ بیکاری در ایران از 10.6 درصد در زمستان سال 98 به 9.7 درصد در زمستان سال 99 رسیده که این میزان در آمریکا پس از شیوع کرونا از 3.5 درصد به13.3 درصد در نیمه اول سال 2020 رسیده است. طی مدت مذکور در کانادا نیز این میزان از 5/5 به 13 درصد، در استرالیا از 5.3 به 6.4 درصد، در فرانسه از 8 به 8.7 درصد، در آلمان از 3.4 به 3.8 درصد و در کره جنوبی نیز از 3/3 درصد به 3.8 درصد رسیده است.

در توضیح واکنش های بعضا متفاوت نرخ بیکاری به نوسانات اقتصادی در ایران، پژوهش های مختلفی انجام شده است. ازجمله اینکه مرکز آمار ایران در توضیح این شرایط بیان می دارد یکی از دلایل کاهش نرخ بیکاری در ایران در شرایط کرونایی، شرایط ترکیب شغلی شاغلان کشور است؛ به گونه ای که از کل شاغلان ایران 54.6 درصد مزد و حقوق بگیر، 3.7 درصد کارفرما، 36.8 درصد کارکن مستقل، 4.9 درصد کارکن فامیلی بدون مزد هستند. این درحالی است که در کشوری همچون آمریکا از کل شاغلان کشور، نزدیک به 94 درصد مزد و حقوق بگیر، 6 درصد کارکن مستقل و کمتر از یک درصد نیز کارکن فامیلی بدون مزد هستند. در آلمان نیز 90.4 درصد از شاغلان جزء افراد مزد و حقوق بگیر، در فرانسه نزدیک به 88 درصد، در کانادا نزدیک به 85 درصد، در استرالیا 83.4 درصد و در کره جنوبی نیز بیش از 75 درصد شاغلان جزء افراد مزد و حقوق بگیر هستند. نمونه شاخص شرایط متفاوت ایران، تعداد بالای شاغلان غیررسمی کشور است، به طوری که طبق آمارهای وزارت کار، در سال های اخیر حدود 7 میلیون نفر از شاغلان ایران فاقد بیمه و مزایای بازنشستگی بوده اند.

در توضیح این تفاوت باید گفت در اقتصادهایی که دارای بازار کار متشکل تری هستند سهم کارکنان مزد و حقوق بگیر از مجموع شاغلان در این اقتصاد بسیار بالاست، در مقایسه با اقتصادی که سهم کارکنان مزبور به نسبت، کمتر است. در شرایط مشابه رکودی، در اقتصادی که بازار کار متشکل تری دارد، افراد حتی درصورت ازدست دادن شغل خود غالبا از بازار کار خارج نشده و به حالت بیکار در جست وجوی کار تبدیل خواهند شد (معمولا به دلیل وجود سیستم های تامین اجتماعی و بیمه های بیکاری). بنابراین تعداد بیکاران در این اقتصادها به دلیل تبدیل بخشی از جمعیت شاغل به بیکار افزایش می یابد و همچنین جمعیت غیرفعال و نرخ مشارکت اقتصادی نیز به دلیل عدم خروج از بازار کار بدون تغییر می ماند. اما در اقتصادهایی که همانند کشورمان بازار کار متشکل تری نداشته و درصد شاغلان مزد و حقوق بگیر و دارای بیمه تامین اجتماعی کمتر است، افراد بیکارشده در حالت رکود، از جمعیت شاغل و بیکار به جمعیت غیرفعال تبدیل می شوند؛ چراکه ماندن در شرایط در جست وجوی کار، منافعی برای افراد مزبور نداشته و شاید مشمول هزینه هایی هم بشود. بنابراین در چنین شرایطی حتی ممکن است نرخ بیکاری با کاهش هم روبرو شود (برخلاف رکود موجود). همچنین شاخص های نرخ مشارکت و نسبت اشتغال هر دو با کاهش روبرو می شوند و به تعداد جمعیت غیرفعال افزوده می شود. این شرایطی است که دلیل کاهش نرخ بیکاری در کشورمان در شرایط کرونایی را توضیح می دهد.

40 درصد بیکاران کشور مدرک دانشگاهی دارند

یکی از ویژگی ها و خصیصه های بازار کار در ایران، حجم بالای بیکاران دانشگاهی است. براساس آمارهای مرکز آمار ایران، تعداد بیکاران کشور از 2.8میلیون نفر در سال 90 به 3.2میلیون نفر تا سال 97، به 2.9میلیون نفر تا سرانجام سال 98 و به 2.5میلیون نفر تا سرانجام زمستان سال 99 رسیده است. نکته قابل تامل اینکه، طی این مدت، تعداد بیکاران دارای مدرک دانشگاهی (فارغ التحصیل) از حدود 902هزار نفر در سال 90 به یک میلیون و 254هزار نفر تا سال 97، به یک میلیون و 205هزار نفر تا سرانجام سال 98 و به 961هزار نفر تا سرانجام زمستان سال 99 رسیده است. به عبارتی، درحالی طی سال 90 بیکاران دارای مدرک دانشگاهی سهم 31.3درصد از کل بیکاران کشور را داشتند، این میزان تا سال 97 به 37.1درصد تا سال 98، به 41.6درصد و تا سرانجام زمستان 99 نیز به 38.8درصد رسیده است. درخصوص دلایل افزایش نرخ بیکاری و سهم بیکاران دارای مدرک تحصیلی از کل بیکاران کشور پژوهش های مختلف، دلایلی را مطرح کرده اند که می توان همگی این دلایل را در موارد زیر خلاصه کرد. مورد اول اینکه یکی از مهم ترین عوامل رشد جمعیت فارغ التحصیل بدون شغل، توجه زیاد به سیاست های کمی نظام آموزش عالی بدون در نظر دریافت مهارت آموزی است. این موضوع موجب شده افراد زیادی با تحصیلات عالی نتوانند در بازار کار جذب شوند، چراکه این افراد متناسب با نیاز بازار کار آموزش ندیده اند. مورد دوم، تشویق به مدرک گرایی و عدم ورود به موقع فرد به بازار کار است که موجب شده سن ورود به بازار کار بالا برود و همزمان انتظارات افراد هم تغییر فاز دهد. برای مثال فردی که با مدرک لیسانس حاضر بود شغلی را دراختیار بگیرد، حالا با مدرک فوق لیسانس و دکتری حاضر به رفتن به شغل مذکور نیست. سومین چالش بازار کار، نرخ بیکاری به مراتب بالاتر زنان نسبت به مردان است که به رغم نرخ مشارکت پایین تر زنان نسبت به مردان برای سال های متمادی، بحث برانگیز بوده است.

در برخی استان ها 60درصد دانشگاهی ها بیکارند

گفته شد نزدیک به 40درصد بیکاران کشور را بیکاران دارای مدرک تحصلی دانشگاهی تشکیل می دهند؛ اما براساس پایش وزارت علوم از فارغ التحصیلان دانشگاهی در سطح کشور، نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی در برخی استان ها ارقام عجیب وغریبی نیز به ثبت رسانده است. براساس گزارش مذکور که در سال1399 با عنوان پایش شرایط اشتغال دانش آموختگان دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور تهیه شده، 31استان کشور در 10منطقه پژوهشی دسته بندی شده اند که بالاترین نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی مربوط به منطقه دو یعنی استان های شاقتصادی شامل گیلان، مازندران و گلستان می شود. در این 3 استان میانگین نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی حدود 66درصد است. در رتبه دوم، استان های منطقه 6 یعنی یزد، اصفهان و چهارمحال وبختیاری قرار دارند که نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی این استان ها بیش از 56درصد است. در رتبه سوم، استان های منطقه3 یعنی اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و زنجان قرار دارند که نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی استان های مذکور نیز حدود 8/51درصد بوده است؛ اما کمترین نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی نیز مربوط به منطقه یک یعنی 2 استان البرز و تهران می شود که نرخ بیکاری آنها در سال گذشته حدود 39درصد بوده است. پس از این دو استان، استان های واقع در منطقه9 پژوهشی کشور یعنی خراسان شاقتصادی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سمنان کمترین نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی را دارند که این میزان در سال گذشته حدود 40درصد بوده است.

فارغ التحصیلان کدام دانشگاه ها بیشتر بیکارند؟

یکی دیگر از موارد جالب توجه در برنامه پایش شرایط اشتغال دانش آموختگان دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور که توسط وزارت علوم تهیه شده، مربوط به نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاه های کشور است. طبق پایش انجام شده توسط وزارت علوم، در سال1399 بالاترین نرخ بیکاری فارغ التحصیلان با مدرک لیسانس را دانشگاه الزهرا با 52.5درصد داشته است. پس از این دانشگاه، فارغ التحصیلان لیسانس دانشگاه خوارزمی تهران با 48.9درصد و فارغ التحصیلان لیسانس دانشگاه صنعتی خواجه نصیر با 48.6درصد در رتبه های دوم و سوم قرار دارند. بین دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور، فارغ التحصیلان لیسانس دانشگاه صنعتی قم با 17.6درصد، صنعتی شیراز با 18.2درصد و استان کردستان با 23.5درصد، کمترین نرخ بیکاری را داشته اند.

در مقطع فوق لیسانس، فارغ التحصیلان دانشگاه های یاسوج، هرمزگان و الزهرا به ترتیب با 42.7درصد،40.5درصد و 41.1درصد بالاترین نرخ بیکاری را بین دانشگاه های کشور داشته اند. فارغ التحصیلان دانشگاه های گلستان، علم وصنعت و کشاورزی و مناطبع طبیعی خوزستان نیز به ترتیب با 14.3درصد، 22درصد و 22.9درصد، کمترین نرخ بیکاری را بین فارغ التحصیلان دانشگاهی دارند.

در مقطع دکتری نیز، فارغ التحصیلان دانشگاه های صنعتی اصفهان، ولیعصر(عج) رفسنجان و یاسوج به ترتیب با 25.3درصد، 22.3درصد و 21.8درصد بالاترین نرخ بیکاری را بین فارغ التحصیلان دوره دکتری کشور دارند. همچنین فارغ التحصیلان دکتری دانشگاه های الزهرا، قم و صنعتی سهند به ترتیب با 1.5درصد، 2.7درصد و 3.7درصد، کمترین نرخ بیکاری را بین فارغ التحصیلان دوره دکتری کشور داشته اند.

کدام رشته ها بیشترین بیکاری را دارند؟

طرح پایش شرایط اشتغال دانش آموختگان دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور اطلاعات دیگری نیز دارد که ازجمله آنها می توان به رشته های دانشگاهی با بیشترین و کمترین نرخ بیکاری اشاره داشت. طبق داد های جمع آوری شده توسط وزارت علوم، در مقطع لیسانس رشته های تاریخ، علوم جغرافیا و هوافضا به ترتیب با 67.3درصد، 65.4درصد و 62.7درصد، بالاترین نرخ بیکاری را بین فارغ التحصیلان دانشگاهی داشته اند. در این مقطع، فارغ التحصیلان رشته های بهداشت و درمان، مهندسی کامپیوتر و مهندسی برق به ترتیب با 22.1درصد، 39.2درصد و 42.2درصد، کمترین نرخ بیکاری را داشته اند.

در مقطع فوق لیسانس، فارغ التحصیلان رشته های تاریخ، علوم جغرافیا و اقتصاد به ترتیب با 57.8درصد،57.5درصد و 56.9درصد به ترتیب بالاترین نرخ بیکاری را بین کل فارغ التحصیلان دارای مدرک فوق لیسانس داشته اند. در این مقطع نیز فارغ التحصیلان فوق لیسانس رشته های بهداشت و درمان، مهندسی مکانیک و حسابداری به ترتیب با 12.1درصد، 23.4درصد و 24.4درصد، کمترین نرخ بیکاری را داشته اند.

درنهایت، در مقطع دکتری، فارغ التحصیلان هوافضا با 59.5درصد، آموزش زبان انگلیسی با 40درصد و فارغ التحصیلان تاریخ با 38.9درصد، بالاترین نرخ بیکاری را در این مقطع داشته اند. در این مقطع، فارغ التحصیلان رشته های بهداشت و درمان، مهندسی عمران و مهندسی کامپیوتر به ترتیب با 4.1درصد، 5/5درصد و 11.1درصد، کمترین نرخ بیکاری را بین رشته های مختلف دارا هستند.